Hành trình của những chiếc ghế

Trong lịch sử loài người nói chung và lịch sử nội thất nói riêng, cuộc sống con người dường như gắn liền nhiều nhất với những chiếc ghế. Trừ lúc ta ngủ, mọi hoạt động từ nghỉ ngơi, làm việc, hội họp, thậm chí cả khi di chuyển, tham gia giao thông đều cần sự có mặt của những chiếc ghế. Ghế trong góc độ xã hội còn ẩn ý, ám chỉ một vị trí, địa vị xã hội. KTS nổi tiếng Ludwig Mies van der Rohe từng viết đại ý rằng: “Chiếc ghế là một vật thể cực kỳ phức tạp. Thiết kế một tòa nhà chọc trời gần như dễ dàng hơn.” Văn minh loài người có thể xem xét qua khía cạnh lịch sử kiến trúc nội thất. Trong đó, lịch sử đồ nội thất nói riêng có thể được phản ánh một cách cô đọng qua việc người ta thiết kế, chế tác, sản xuất những mẫu ghế. Hãy cùng nhau ngược dòng lịch sử nhìn lại một tập hợp mang tính đại diện, tiêu biểu cho những mẫu ghế từ cổ đại tới nay.

Ngai vàng Tutankhamen (Ai Cập cổ đại)

Chúng ta không khỏi ngạc nhiên khi thấy chiếc ghế thuộc nhóm đầu tiên trong lịch sử đồ nội thất lại được chế tác công phu và tinh xảo đến vậy. Ngai vàng được khai quật từ mộ của vua Tutankhamen (Pharaon Ai Cập thuộc vương triều thứ 18) làm bằng gỗ mạ vàng, bạc và đá bán quý. Phần chân ghế được trang trí hình đầu và móng sư tử. Tỷ lệ và chi tiết của nó chắc hẳn không chỉ ảnh hưởng tới các thiết kế ghế Châu Âu cổ điển mà cả những thiết kế ghế ngày nay. Thực tế là từ năm 1922 khi nhà khảo cổ và Ai Cập học Howard Carter khai quật mộ của Tutankhamen, phong cách Art Deco dường như ngay lập tức đã bị chi phối bởi hình dáng và họa tiết trang trí của Ai Cập cổ đại.

Ghế móng ngựa triều Minh (Trung Hoa cổ đại)

Gỗ là vật liệu truyền thống lâu đời ở Trung Quốc. Những đồ nội thất khai quật từ thời Chu những năm 250 TCN chứng minh rằng đồ nội thất bằng gỗ và trang trí sơn mài đã được sử dụng liên tục ở Trung Quốc suốt hàng trăm năm. Tuy nhiên, phải đến khi gia tăng thương mại quốc tế, giữa các thành phố lớn và những người giàu có, nghệ thuật làm đồ nội thất mới được đề cao.

Triều Minh là thời đại hoàng kim của đồ nội thất Trung Quốc (1368 – 1644) với ý tưởng cấu trúc đơn giản, đường nét rõ ràng, trang trí với liều lượng hạn chế và chạm khắc ít nhưng tinh tế. Ghế móng ngựa triều Minh được làm từ gỗ sưa với hình dáng đơn giản, lưng và tay ghế tạo thành những hình bán tròn liên tiếp. Khung ghế được thiết kế tỉ mỉ, sử dụng các khớp mộng. Khó ngờ rằng chiếc ghế này lại nằm trong “bộ sưu tập” Trung Hoa cổ đại vì các biến thể của nó còn xuất hiện khá nhiều trong các công trình hiện đại ở các nước Châu Á ngày nay.

Ghế Louis XIV (Pháp – thế kỷ 17)

Ghế gỗ mạ vàng có khung được chạm khắc công phu với họa tiết cổ điển như hình cuộn, satyrs (nhân vật nửa người nửa ngựa trong thần thoại Hy Lạp), vỏ sò và hoa lá. Đệm ngồi và lưng ghế rộng được phủ lụa hoặc vải. Chân ghế hình móng ngựa khắc đầu satyrs đội mũ lông. Chiếc ghế bành này gần như đã tạo nên một định dạng về sự chuẩn mực và sang trọng với đường nét, chi tiết cầu kỳ nhưng tổng thể không quá phức tạp. Ghế Louis XIV đã trở nên nổi tiếng ở Việt nam thời kỳ Pháp thuộc.

Ghế Louis XVI (Pháp – cuối thế kỷ 18)

Khi vua Louis XVI và hoàng hậu người Áo, Marie Antoinette, lên ngôi năm 1774, nhiều thợ thủ công Đức đã chuyển đến Pháp với hi vọng có thể nhờ cậy vào hoàng gia. Mong muốn của họ đã được thực hiện và trong nhiều năm trước cách mạng, họ đã cung cấp rất nhiều đồ nội thất xa hoa cho hoàng gia. Chúng là sự kết hợp giữa phong cách Rococo và Neoclassical.

Ghế Paris có lưng ghế hình chữ nhật, viền trên cong, cắt góc và được trang trí họa tiết ruy băng. Hai bên đỉnh lưng ghế có hình trang trí nhỏ mà tinh tế. Tay vịn phủ lá trang trí, phần đầu tay vịn có hình con tiện. Khung ghế được hỗ trợ bởi bốn chân thon xoắn ốc. Về hình dáng chung, ghế Paris là phiên bản đơn giản hơn của ghế thời Louis XIV. Các chi tiết chạm khắc đã được lược bỏ bớt mà vẫn bề thế trong sự thanh thoát.

Ghế bành mạ vàng (Nga – cuối thế kỷ 18)

Hoàng hậu Catherine cai trị nước Nga từ năm 1762 đến năm 1796. Triều đại của bà đánh dấu thời hoàng kim của văn hóa Nga. Trước đó, Hoàng hậu Elizabeth I rất ưa chuộng phong cách Rococo nhưng hoàng hậu Catherine đã đề cao phong cách Neoclassical cả trong kiến trúc và nội thất.

Ghế bành mạ vàng được làm bằng gỗ hồng hoặc gỗ phong là một ví dụ điển hình cho văn hóa Nga thời kỳ này. Tay ghế mạ vàng có phần đầu cuộn tròn và hình thiên nga đỡ bên dưới tay vịn. Lưng ghế và đệm ngồi phủ lụa. Chiếc ghế này được tạo hình rất công phu như một tác phẩm điêu khắc.

Ghế hội trường 17 (Gothic – cuối thế kỷ 18)

Nhà thiết kế nội thất người Anh Thomas Chippendale là người đầu tiên sử dụng từ “Gothic” cho đồ nội thất. Ghế và tủ sách phong cách Gothic của ông vô cùng nổi tiếng. Thiết kế lưng ghế Gothic lấy cảm hứng từ kiến trúc nhà thờ. Bên cạnh đó, ông còn kết hợp họa tiết kiến trúc Gothic với các đường cong mềm mại của Rococo để tạo nên những chi tiết khác của chiếc ghế. Thiết kế cột nhà thường được áp dụng cho chân ghế mặc dù ghế của Chippendale chứng minh rằng các loại chân khác cũng có thể dùng cho ghế Gothic. Những chiếc ghế này thường dành cho hội trường hoặc hành lang. Ở đây có sự ăn nhập tuyệt vời giữa phong cách kiến trúc với phong cách đồ nội thất.

Ghế thùng (Nghệ thuật & Thủ công Mỹ)

KTS người Mỹ Frank Lloyd Wright được biết đến với các tác phẩm đồng bộ từ kiến trúc cho tới các thành phần, chi tiết nội thất như bàn, ghế, đèn, hoa sắt. Lấy cảm hứng từ ghế bập bênh của Gustav Stickley, thiết kế ghế của KTS Frank Lloyd Wright cũng rất nổi tiếng ở thời kỳ Nghệ thuật và Thủ công. Ghế thùng là một trong những thiết kế quan trọng nhất của ông, được sản xuất khoảng năm 1930. Ghế làm bằng gỗ sồi với tay vịn cong đồng điệu với lưng và chân ghế, lưng ghế thẳng.

Ghế Eugene Gaillard (Art Nouveau – Pháp)

Chiếc ghế gỗ óc chó này được thiết kế bởi nhà thiết kế công nghiệp người Pháp Eugene Gaillard năm 1905. Ghế có khung chạm khắc đặc biệt với hoa lá bất đối xứng lấy cảm hứng từ thiết kế đồ nội thất Louis XV. Lưng ghế được trang trí với các đường cong mềm mại và gân cây. Lưng và đệm ghế bọc da nâu dập nổi hoa được cố định bằng đinh tán đồng. Chân ghế loe với bàn chân vuông. Phong cách này chịu ảnh hưởng từ các nghệ nhân trường Paris, Pháp.

Ghế phòng khách (Art Deco Pháp – thế kỷ 18)

Bộ ghế phòng khách bao gồm một ghế sofa và hai ghế bành làm bằng gỗ uốn, có bánh xe, đệm da màu kem với thiết kế “đám mây.” Màu kem tạo tương phản, làm nổi bật màu của gỗ. Hình dáng cong của ghế gợi đến thiết kế ghế bành truyền thống của Pháp. Tỉ lệ phong phú và hài hòa với đường nét đơn giản nhấn mạnh vào sự thoải mái là dấu ấn của phong cách Art Deco. Hình dáng của đệm ghế thể hiện sự sang trọng với ý tưởng nằm trên những đám mây. Gầm ghế có hình dáng mềm mại của phong cách Rococo Pháp thế kỷ 18. Gỗ phong và gỗ sồi thường được các nhà sản xuất nội thất thời Art Deco ưa chuộng và trở thành mốt trong những năm 1920.

Ghế bập bênh (Nghệ thuật và Thủ công)

Ghế bập bênh phổ biến trong thế kỷ 19 ở Mỹ, được làm bằng gỗ sồi cưa 1/4 với bề mặt tối và bóng, hiệu ứng này được tạo nên bởi các hóa chất phản ứng với gỗ. Ghế bập bênh thiết kế bởi Gustav Stickley (nhà thiết kế đồ nội thất người Mỹ), là nguyên mẫu lý tưởng của tư tưởng Nghệ thuật và Thủ công với mục đích tạo nên những sản phẩm thủ công chất lượng cao, chắc chắn và thoải mái, thường dựa theo các thiết kế truyền thống.

Ghế bọc vải hoặc da, phần đệm lưng có dây móc với thành lưng ghế. Đầu tay vịn để lộ mộng gỗ vừa để làm khớp nối vừa để trang trí. Các chi tiết như mộng gỗ để lộ, năm thanh dọc hai bên tay vịn và “côn sơn” (gối đỡ) gỗ nhỏ dưới tay vịn là điểm nhấn của đồ nội thất thủ công của Gustav Stickley (1880-1920).

Ghế Rietveld (Chủ nghĩa hiện đại)

Gerrit Rietveld (KTS, nhà thiết kế đồ nội thất người Đan Mạch) là thành viên của nhóm De Stijl, nay nổi tiếng với những bức tranh hình học của Piet Mondrian (họa sĩ người Đan Mạch). Nếu KTS Rietveld là một người nghiêng về thực hành, họa sĩ Mondrian lại mạnh về tư duy. Ghế Rietveld đỏ xanh ba chiều được KTS Gerrit Rietveld 3D hóa lại tác phẩm nghệ thuật của họa sĩ Mondrian. Ghế ra đời năm 1918 với mục đích chính là trưng bày, được làm từ gỗ thông nhuộm và ván ép.

Ghế của KTS Le Corbusier (Chủ nghĩa hiện đại)

Mặc dù nhà thiết kế Charlotte Perriand và Pierre Jeanneret không nổi tiếng bằng KTS Le Corbusier, họ có ảnh hưởng rất lớn đến những thiết kế nổi tiếng nhất của ông. Nhà thiết kế Pierre Jeanneret là anh em họ của kiến trúc Le Corbusier và bắt đầu làm việc với ông từ năm 1922. Còn nhà thiết kế Charlotte Perriand được Le Corbusier tín nhiệm khi ông nhìn thấy triển lãm đồ nội thất mạ nhôm và crom của bà.

Ghế nằm B306 làm bằng thép ống mạ crom với cáng cao su và đệm da. Mặc dù chiếc ghế gắn liền với tên tuổi của Le Corbusier và mọi người có thể cho rằng ông là người chỉ đạo thiết kế, đây đúng ra là tác phẩm đồng thiết kế của cả Perriand, Jeanneret và Le Corbusier. Thiết kế ban đầu ra đời năm 1928, đây là bản tái phát hành của công ty Cassina vào những năm 60.

Ghế LC2 thuộc dòng Gran Confort là một thiết kế khác của Periand, Jeanneret và Le Corbusier. Khung ghế làm bằng thép ống mạ crom với đệm da màu đỏ tía. Thiết kế ban đầu ra đời năm 1928, đây là bản tái phát hành của công ty Cassina vào những năm 80. Các quan điểm về kiến trúc, nội thất của Le Corbusier đã được thể hiện một cách cô đọng nhất trong mẫu ghế này.

Ghế Wassily (Bauhaus)

Một chiếc ghế khác đại diện cho Chủ nghĩa hiện đại và là ví dụ điển hình cho phong cách Bauhaus là ghế Wassily thiết kế bởi Marcel Breuer (KTS người Hungary) năm 1925. Ghế có khung bằng thép ống uốn cong, đệm ghế bằng da và mặt ngồi dốc. Đây là thiết kế tiến bộ trong việc sử dụng các chất liệu công nghiệp. Các mặt phẳng chồng chéo lấy cảm hứng từ thiết kế ghế của Gerrit Rietveld. Những phiên bản đầu tiên khung ghế được mạ niken dù phần lớn được mạ crom. Chiều rộng của ghế gợi đến ghế bành Anh, mang lại cảm giác thoải mái cho người sử dụng. Khung thép uốn tạo ảo giác ghế chỉ làm bằng một thanh thép đơn.

Ghế Barcelona (Chủ nghĩa hiện đại)

Ludwig Mies van der Rohe, con của một người thợ thiết kế đá, sinh ra ở Aachen, Đức năm 1886 là một trong những KTS, nhà thiết kế nổi tiếng nhất cho kỷ nguyên Hiện đại. Ông nổi tiếng với câu nói “ít là nhiều” (less is more) và đã tạo nên rất nhiều đồ nội thất và kiến trúc biểu tượng của Chủ nghĩa hiện đại. Tên tuổi của KTS Mies gắn liền với Trường phái chức năng (Functionalism) với con mắt tinh tế chú ý tới từng chi tiết. Thiết kế của ông nằm trong những đồ nội thất trường tồn lâu nhất của kỷ nguyên Hiện đại.

Ghế Barcelona thiết kế bởi Ludwig Mies van der Rohe có cấu trúc đơn giản gồm khung thép mạ crom đan chéo nâng đỡ đệm da nút trên dây da. Là một sự kết hợp hoàn hảo của cổ điển và công nghệ hiện đại, chiếc ghế này tới nay vẫn rất phù hợp với các không gian nội thất đương đại.

Ghế quả trứng (Hiện đại, giữa thế kỷ 1945-1970)

Vẻ đẹp điêu khắc và chất liệu da là đặc trưng cho rất nhiều đồ nội thất thời kỳ này. Ghế quả trứng được bọc da, khung sợi thủy tinh, đế nhôm hình ngôi sao, được thiết kế năm 1958 bởi Arne Jacobsen (KTS kiêm nhà thiết kế nội thất người Đan Mạch, là người có tầm ảnh hưởng lớn nhất đến nền kiến trúc Đan Mạch ở thế kỷ 20, là người đi đầu của nội thất Đan Mạch hiện đại và phong cách tối giản, kiến trúc và nội thất do ông thiết kế là sự kết hợp giữa ý tưởng mang tính hiện đại và chủ nghĩa tự nhiên mang tính Bắc Âu).

Ghế La Chaise (Hiện đại, giữa thế kỷ 1945 – 1970)

Những năm sau chiến tranh thế giới thứ 2 là thời kỳ của những thiết kế sáng tạo mang tính thử nghiệm. Những thiết kế ghế thoải mái, linh hoạt, không theo khuôn mẫu ra đời.

Ghế La Chaise tạo ra bởi nhà thiết kế Charles Eames làm bằng sợi thủy tinh được nâng đỡ bởi năm thanh thép đánh bóng và chân ghế bằng gỗ sồi hình chữ thập. Điểm nhấn của ghế là lỗ thủng tròn ở lưng ghế. Thiết kế của Eames đột phá với hai chỗ ngồi và không có đệm tạo nên một vẻ đẹp điêu khắc. Thiết kế này được đặt tên theo nhà điêu khắc người Mỹ gốc Pháp Gaston Lachaise để tôn vinh vẻ đẹp trần trụi mà vẫn tinh tế của nghệ thuật điêu khắc.

Ghế Lar (Hiện đại, giữa thế kỷ 1945 – 1970)

Ghế Lar hay còn gọi là ghế thấp sản xuất bởi công ty đồ nội thất Herman Miller có mặt ghế làm bằng polyester đúc với sợi thủy tinh, chân ghế bằng các thanh thép tròn mảnh sơn với cấu trúc không gian. Đây là thiết kế của cặp đôi Charles và Ray Eames (Charles và Ray Eames là cặp đôi nhà thiết kế nổi tiếng với những cống hiến bứt phá vượt trội trong kiến trúc, thiết kế nội thất, thiết kế công nghiệp và nghệ thuật nhiếp ảnh. Họ là một cặp đôi thú vị, khi làm riêng lẻ họ tài giỏi, nhưng khi ở bên nhau họ trở nên xuất sắc).

Ghế “ma” Philippe Starck (Hậu hiện đại và Đương đại, 1970 – nay)

Ghế “ma” ngày nay được thiết kế năm 2002 bởi KTS người Pháp Philippe Starck dựa trên thiết kế của ghế bành Louis XV. Ông đã làm việc cùng công ty Kartell (công ty sản xuất đồ nội thất bằng nhựa ở Ý), sử dụng polycarbonate đúc phun để tạo ra một chiếc ghế trong suốt hoàn toàn không có khớp nối. Sự kết hợp của phong cách cổ điển với vật liệu và công nghệ hiện đại khiến chiếc ghế trở thành một thiết kế hậu hiện đại.

Ghế “ma” (Hậu hiện đại và Đương đại, 1970 – nay)

Ghế “ma” gây ấn tượng với một vẻ đẹp trong suốt. Ghế được làm từ một mảnh kính đúc rạch theo chiều dài của nó. Hình dáng của ghế gợi đến ghế bành Anh cổ điển giống như ghế Wassily của Marcel Breuer. Mặc dù ghế trong suốt với độ dày 12mm, nó có thể nâng đỡ tới 150 kg. Ghế “ma” được thiết kế bởi Cini Boeri (KTS, nhà thiết kế nội thất người Ý), Tomu Katayanagi (KTS, nhà thiết kế nội thất người Nhật) và sản xuất bởi Fiam (công ty sản xuất kính cong ở Ý).

Ghế Lapella (Hậu hiện đại và Đương đại, 1970 – nay)

Ghế Lapella làm bằng đá cẩm thạch Ý giữ nguyên hình dáng, tỷ lệ và độ nghiêng của ghế Wegner (1963) đồng thời mang đến một chất liệu hiện đại – đá và vật liệu tổng hợp sợi carbon. Ghế Wegner ban đầu được làm từ gỗ ép uốn cong bằng hơi nước nhưng công ty của KTS Zaha Hadid đã tạo nên một phiên bản khác sử dụng hợp chất mang sự chắc chắn của đá và co giãn của carbon. Ghế Lapella được tạo nên sử dụng công nghệ gia công cơ khí (CNC) với hỗn hợp đá cẩm thạch Ý Palissandro Classico có màu kem và sọc tinh tế kết hợp với sợi carbon 8-12mm. Công ty Zaha Hadid đã sử dụng góc độ kiến trúc để tạo nên một cấu trúc hình học với vật liệu mỏng nhẹ mà chắc chắn. Tư tưởng kiến trúc táo bạo của nữ KTS nổi tiếng Zaha Hadid phần nào đã được cô đọng lại trong tác phẩm độc đáo này.

Những ai từng ngưỡng mộ tỉ lệ của ghế Chippendale hay những chi tiết chạm khắc tinh xảo của tủ thấp Nữ hoàng Anne sẽ biết được không có kĩ năng nào giống với kĩ năng của một KTS hay nghệ nhân chế tác đồ nội thất. Cảm giác khi hoàn thành một đồ nội thất nhỏ bé nhưng lại lớn lao – từ những bản vẽ nháp, lựa chọn gỗ, mài mặt phẳng đến thêm những chi tiết trang trí – người thợ chịu áp lực trong từng bước của quá trình. Cảm giác vui sướng sẽ kéo dài khi chiếc bàn hay chiếc ghế đó được đóng tinh xảo, tồn tại qua nhiều đời và mang đến sự hài lòng cho những ai sử dụng chúng.

Bằng việc điểm qua một số mẫu ghế trong lịch sử nội thất, ta thấy phong cách đồ nội thất đã thay đổi rất nhiều qua các thế kỉ. Tuy nhiên, có một thứ giữ nguyên, đó là sự say mê và sáng tạo của những nhà thiết kế đồ nội thất. Họ lấy cảm hứng từ những người đi trước, đồng thời thể hiện phong cách của riêng mình. Có rất nhiều thứ có thể học tập khi ngắm nhìn những đồ nội thất từ khắp nơi trên thế giới.

Những mẫu ghế tiêu biểu trong lịch sử nội thất thế giới đều gắn liền với phong cách nội thất kiến trúc thời điểm chúng ra đời. Chúng phản ánh cô đọng nhất các quan điểm thẩm mỹ và công nghệ thời kỳ đó. Trong các đồ đạc nội thất từ cổ đại tới nay, dường như cấu trúc của những chiếc ghế là thay đổi ít nhất. Những cải tiến, sáng tạo về thẩm mỹ và cấu trúc kể cả sự đột phá lớn về công nghệ, vật liệu cũng không làm những chiếc ghế vượt xa những mẫu ghế ban đầu. Cũng có thể lý giải một phần điều đó bởi ghế gắn liền với con người, nói cách khác ghế cần tuân thủ chặt chẽ nhân trắc học. Ta khó có thể phát hiện khi các đồ nội thất khác trong nhà có sự sai sót trong thiết kế và thi công, nhưng đối với chiếc ghế, ta có câu trả lời ngay khi ngồi xuống. Có những chiếc ghế như muốn đẩy người ta ra, càng ngồi cảng mỏi hay mang lại cảm giác khó chịu từ các bề mặt tiếp xúc với da thịt con người. Ngược lại các thiết kế tốt đáp ứng cả nhân trắc, thẩm mỹ và khí hậu, luôn giúp ta thư thái và thỏai mái khi sử dụng.

Chiếc ghế, một đồ vật nhỏ bé trong không gian nội thất nhưng lại là thứ khó bậc nhất trong thiết kế. Dù không có quá nhiều đột phá trong cả tiến trình lịch sử nhưng cũng đủ làm ta liên tưởng tới cả một không gian mà nó thuộc về. Mượn lời nhạc sĩ Trịnh Công Sơn thay cho lời kết: “Mệt quá thân ta này. Tìm đến chiếc ghế nghỉ ngơi.”

PGS.TS.KTS. Vũ Hồng Cương  – Trưởng Khoa NT & MTCN – Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội

---

Tài liệu tham khảo

1. Judith Miller. Furniture: World Styles from Classical to Contemporary. A Dorling Kindersley Book, 2005;
2. https://www.forbes.com/;
3. https://www.archdaily.com/;